AK i organizacje poakowskie
Licząca ponad 300 tys. członków Armia Krajowa była jedyną organizacją militarną w kraju z mandatem rządu RP i dowództwa sił zbrojnych na uchodźstwie. W następstwie aresztowań dowódców AK po akcji "Burza" oraz wyparcia Niemców z prawie całego terenu przedwojennej Polski, gen. Leopold Okulicki "Niedźwiadek" rozwiązał AK, otwierając jednocześnie drogę do powstania nowej organizacji opartej na dotychczasowych strukturach. Gen. August Fieldorf "Nil" stworzył organizację "Nie" ("Niepodległość"), bazującą na kadrach AK, której celem była dalsza walka o niezawisłość.
Organizacja "Nie" działała m.in. na terenach południowo-wschodnich rubieży II RP, jednak jej członkowie do grudnia 1945 roku opuścili tereny anektowane przez ZSRR. Na terenach północno-wschodnich II RP istniały do początku lat 50. lokalne oddziały samoobrony oparte o struktury rozwiązanego AK.
Po fiasku koncepcji "Nie" i aresztowaniu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego płk. Jan Rzepecki zorganizował na rozkaz gen. Władysława Andersa Delegaturę Sił Zbrojnych na Kraj, której celem było prowadzenie dalszej walki z Sowietami. Wskutek powstania Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, w skład którego wszedł Stanisław Mikołajczyk z PSL, pojawiła się nadzieja na stabilizację sytuacji w kraju. Centrala DSZ zmieniła priorytet z walki na poparcie polityczne dla legalnej i nielegalnej opozycji i przekształciła się w Ruch Oporu bez Wojny i Dywersji – "Wolność i Niezawisłość". Mimo to, w Polsce wschodniej, "WiN" nadal działał jako organizacja zbrojna.
Z AK wywodziło się kilka regionalnych organizacji, które nie podporządkowały się "WiN". Wśród nich m.in.: Wielkopolska Samodzielna Grupa Ochotnicza "Warta" (Wielkopolska), Konspiracyjne Wojsko Polskie (woj. łódzkie i Kujawy), Ruch Oporu Armii Krajowej (Mazowsze i Mazury) oraz Eksterytorialny Wileński Okręg AK.
Oddziały narodowe NOW, NSZ i NZW
W przeciwieństwie do Armii Krajowej, oddziały związane ze Stronnictwem Narodowym konsekwentnie były zwolennikami dwóch wrogów – Niemców i Sowietów. Z tego powodu narodowe formacje wojskowe podjęły walkę przeciwko Gwardii Ludowej i Armii Ludowej oraz Polskiej Partii Robotniczej, uznając je za radziecką agenturę.
Jednostki oddane Stronnictwu Narodowemu należały do Narodowej Organizacji Wojskowej. W wyniku umowy scaleniowej, między Armią Krajową i NOW z 1942 roku, w tej drugiej powstał rozłam. Część wojskowych przeciwnych połączeniu z AK połączyła się wkrótce ze Związkiem Jaszczurczym, formacją wojskową Obozu Narodowo-Radykalnego "ABC", co poskutkowało sformowaniem. Narodowych Sił Zbrojnych. Pod koniec 1944 roku przeważająca część NSZ podporządkowała się NOW. Tak powstało Narodowe Zjednoczenie Wojskowe, którego oddziały walczyły do połowy lat 50.
Oddziały lokalne i o nieustalonej przynależności politycznej
Wśród oddziałów walczących z nową komunistyczną władzą były również takie, które nie nawiązywały bliższych kontaktów z głównymi siłami politycznymi podziemia antykomunistycznego w regionie (lub takich kontaktów nie udało się potwierdzić historykom).
Samodzielne oddziały miały zwykle na celu organizację lokalnej samoobrony. Ich liczebność wahała się od kilku do niekiedy kilkuset żołnierzy. Oddziały wywodziły się m.in. z Batalionów Chłopskich.
Niektóre z oddziałów zmieniały również swoje sympatie polityczne, np. oddział ppor. Wacława Grabowskiego "Puszczyka" był początkowo związany z ROAK, później funkcjonował jako oddział samodzielny, by wreszcie związać się z NZW.
